Terwijl de Brazilianen zich in de jaren ’60 verzetten tegen de militaire dictatuur, leidt Gilberto Gil zijn eigen revolutie: Tropicália, de geboorte van de Braziliaanse popmuziek. Een gevaarlijke tijd. “Ik was bang geëlimineerd te worden.”
Lees ook:
- Interview: Caetano Veloso is nog niet tevreden
- Bekijk: Os Mutantes live in Amsterdam
- Bossa nova: puur natuur
- Interview: Marcos Valle, bossa nova avonturier
1968 is wereldwijd een roerig jaar. In Amerika wordt de droom van de zwarte emancipatiebeweging in duigen gegooid met de moorden op Martin Luther King en Bobby Kennedy. De omstreden Vietnamoorlog bereikt zijn hoogtepunt met het Tet-offensief. In Parijs lopen studentenprotesten uit de hand.
De gebeurtenissen gaan ook niet voorbij aan Brazilië. Daar draait het militaire regime de duimschroeven steeds meer aan. In december 1968 breken er grootschalige studentenprotesten uit, die hard worden neergeslagen. De oppositie pakt de wapens op en begint een stadsguerrilla.
Vaart der volkeren
Tegen deze achtergrond ontstaat de Tropicália-beweging, een groep kunstenaars, film- en theatermakers, dichters, schrijvers en – meest bekend – muzikanten, die de Braziliaanse cultuur willen moderniseren. De muzikale voorhoede wordt gevormd door Gilberto Gil en Caetano Veloso (de ‘partijideologen’), Os Mutantes, Gal Costa en Tom Zé. Tropicália beschouwt zichzelf als een triomf op het juk van armoede en de – door Amerika gesteunde – rechtse militaire dictatuur die dit in stand wilde houden. De Tropicalistas zoeken aansluiting bij de internationale counterculture. Want wil het perifere ontwikkelingsland meekomen in de vaart der volkeren, dan moet het cultuurgoed ontdaan worden van provincialisme en nationalisme en kosmopolitisch worden. Tropicália was een onwaarschijnlijk maar gelukkig huwelijk van de opzwepende ritmes van de samba, de subtiliteit en elegantie van de bossa nova, de schoonheid van klassiek, het experiment van de avant-garde en de power van rock.
Niet tot ieders genoegen. “Het conservatieve deel van de samenleving, dat waren niet alleen het leger en de machthebbers in de dictatuur, maar ook groepen in de maatschappij en zelfs in de muziekwereld, waren fel gekant tegen nieuwe ideeën over muziek, het gebruik van elektrische gitaren en nieuwe onderwerpen die we aankaartten in onze liedjes. Ze reageerden heel agressief op wat wij deden”, vertelt de inmiddels 71-jarige Gilberto Gil. Zelfs in linkse kringen, waar de Tropicalistas zich het meest thuisvoelen, wantrouwt men het geflirt met imperialistische westerse rock.
"Ze reageerden heel agressief op wat wij deden."
De Tropicalistas zijn evenwel geen iconoclasten, ze hebben diep respect voor en putten uit de traditionele, inheemse Braziliaanse muziek. Maar ze zien die als vertrekpunt, niet als eindpunt. Tropicália streeft naar een synthese van vernieuwing, traditie, landstreken, etnische groepen en sociale klassen, onder de vlag van vrijheid. Niet anti-Braziliaans, maar juist ultiem Braziliaans.
Impact
Al duurde Tropicália maar een jaar, de impact is blijvend. “Het was voor het eerst dat er elektrische instrumenten werden gebruikt in Braziliaanse muziek. Voor Tropicália waren dat alleen akoestische instrumenten”, aldus zangeres Gal Costa. De beweging baande de weg voor de Braziliaanse popmuziek (MPB). De invloed van Tropicália strekt tot ver buiten de landsgrenzen van Brazilië, en galmt decennia later nog na bij artiesten als Beck en David Byrne. Missie geslaagd. “Tropicália heeft Braziliaanse muziek en de muzikale attitude in het algemeen veranderd”, evalueert Gilberto Gil die met zijn collega-Tropicalistas nog steeds vooraanstaand is.
Politiek
Met nummers als É Proibido proibir (Verboden te verbieden) en Divino, Maravilhoso leverden de Tropicalistas commentaar op de dictatuur. Maar Tropicália was geen politieke beweging.
“Tropicália was een culturele beweging zonder specifiek doel. We wilden onze muzikale omgeving vernieuwen”, aldus Gil. “Wat onze maatschappelijke betekenis is geweest valt moeilijk te zeggen. Een samenleving beweegt zo veel verschillende kanten op. Daarin spelen zo veel verschillende factoren een rol; economie, politiek, religie, gedrag van mensen, waarden, ideeën over geluk en hoe dat te bereiken. Wat betreft het veranderen van muziek en culturele standaarden hebben we wel een bijdrage geleverd aan de verandering van de samenleving als geheel. Maar niet zoals een politieke partij, die zich inzet voor een specifiek doel, bijvoorbeeld het veranderen van de relatie tussen het kapitaal en de arbeiders. Een politieke partij is op zoek naar een ander soort balans dan een culturele beweging.”
"Culturele bewegingen kunnen de wereld niet veranderen."
Over het romantische idee dat muziek de wereld kan verbeteren, maakt Gil zich geen illusies. “Er is niet één ding dat de wereld kan veranderen. De wereld wordt veranderd door optelsom van vele verschillende elementen. Zelfs de politiek kan de wereld niet veranderen. Zelfs oorlog niet. Culturele bewegingen kunnen de wereld niet veranderen want daar zijn ze niet op uit. Ze zijn uit op verlichting.”
Verbannen
Toch zag de junta de Tropicalistas destijds als een bedreiging. Gilberto Gil en Caetano Veloso werden gearresteerd en na maanden gevangenschap het land uitgezet. Een angstige tijd. “Ik was bang geëlimineerd te worden”, ontboezemt Gil. “In die tijd werden mensen vermoord, niet alleen gemarteld. Maar ze behandelden me redelijk goed, vergeleken met anderen. Ze gebruikten geen geweld tegen ons.”
"In die tijd werden mensen vermoord."
“Het was een moeilijke tijd. We waren beroofd van de mogelijkheid om te doen wat we wilden, muziek maken en bij onze familie en vrienden zijn. Dat was heel zwaar en verdrietig, we hebben geleden. Maar aan de andere kant kreeg ik de kans om naar Londen te gaan, elektrische gitaar te spelen, nieuwe vrienden te maken en nieuwe dingen te leren. Het was een ervaring die mijn geest en ziel heeft verrijkt. Dus enerzijds was het droevig, aan de andere kant vormend.”
Minister
Ironisch genoeg werd de voormalige dissident Gil uiteindelijk minister van cultuur. Was dat omdat muziek ontoereikend was om echt iets te veranderen? Is kritiek leveren vanaf de kantlijn te makkelijk? “Je kunt zowel binnen als buiten een regering verandering bewerkstelligen. In de regering krijg je niet noodzakelijkerwijs meer voor elkaar. Wel andere dingen. Je kunt invloed uitoefenen op wetsontwerpen. Buiten de regering kun je protesteren, lid worden van organisaties, stemmen. Dat ik minister werd was toeval. President Lula vroeg me hem te helpen. Maar mijn toewijding was, is en zal altijd muziek zijn.”
Tropicália top-10:
1. Tropicália ou Panis et circensis (1968)2. Caetano Veloso - Tropicália (1968)
3. Caetano Veloso - Irene (1969)
4. Gilberto Gil - Nêga (1971)
5. Gilberto Gil - Frevo Rasgado (1968)
6. Gal Costa - Não Identificado (1969)
7. Os Mutantes - Os Mutantes (1968)
8. Tom Zé – Brazil Classics Vol. 4 – The Best of Tom Zé
9. Gilberto Gil – Expresso 2222
10. Caetano Veloso – Transa
Tropenjaren
Met zijn nieuwe documentaire Tropicália probeert regisseur Marcelo Machado de aandacht te vestigen op een belangrijke beweging, die in het Westen weinig bekendheid geniet.
Machado schetst de achtergrond waarin Tropicália ontstond en gaat uitvoerig in op de filosofie van de beweging. De militaire dictatuur, het verzet en de controverse rond Tropicália komen uitgebreid aan bod. Terecht besteedt Machado aandacht aan de kunstenaars, toneel- en filmmakers die ook deel uitmaakten van Tropicália, maar vaak in de schaduw van hun muzikale collega’s staan.
De sterkste troef van de documentaire zijn de unieke historische beelden waarop Machado de hand wist te leggen. “Ik was verrast om fragmenten te zien van toen Caetano en ik in Londen zaten. Ik wist niet eens dat die bestonden”, zegt Gilberto Gil.
Maar Machado laat inhoudelijk steken vallen. Zo laat hij na de betekenis van Tropicália te duiden. De beweging heeft de Braziliaanse muziek voorgoed veranderd en blijft decennia later ook muzikanten buiten Brazilië inspireren, maar dat komt in de film niet naar voren. Evenmin word je als leek geïnformeerd over wat de belangrijke Tropicália-platen zijn. Terwijl Caetano en Gil wel terugblikken op hun ballingschap in Londen, krijg je niet te weten hoe zij in de gevangenis zijn behandeld. Of hoe de andere Tropicalistas hun arrestatie beleefden, hoe zij onthaald werden toen ze terugkeerden naar Brazilië en hoe het verder ging. De film eindigt abrupt met beelden van het carnaval en Gilberto Gils Back in Bahia. Eind goed, al goed.
Dit artikel verscheen eerder in popmagazine Heaven.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten